Yakub Bin İshak El-Kindi Kimdir?
YAKUB BİN İSHAK EL-KİNDİ KİMDİR?
Prof. Dr. Kadircan KESKİNBORA
Bahçeşehir Üniversitesi Tıp Fakültesi
İlk İslam filozofu ve Meşşai okulunun kurucusu olarak bilinen Yakub bin İshak el-Kindi, soylu bir ailenin çocuğu olarak Küfe’de tahminen 866 yılında doğdu. Bağdat’ta kimlerden tahsil gördüğü bilinmiyorsa da kısa zamanda Halife Me’mun’un takdirini kazanmış, saraydaki dini, ilmi, felsefi ve edebi toplantılara katılarak bilim ve felsefe alanlarındaki başarısını ve yetkinliğini kanıtladığı gibi Me’mun’un 830 yılında kurduğu Beyt ül-Hikme’deki bilgin ve mütercimler kadrosu içinde yer almayı başarmıştı.
Abbasi halifelerinden dokuz tanesinin döneminde yaşayan Kindi, özellikle Me’mun, Mu’tasım-Billah ve Vasi-Billah’tan yakın ilgi ve destek gördü. Adları geçen üç halife Mu’tezile mezhebini devletin resmi görüşü sayarken daha sonra Mütevekkil-Alellah, ehl-i sünnet yanlısı bir politika izlemiş ve bu sırada Kindi gözden düşerek hayatının son yirmi yılını saraydan uzak, belki de münzevi olarak geçirmek zorunda kalmıştır. Bu durum, onun Mu’tezile’den sayılmasından değil, bu mezhep mensupları gibi, akla öncelik tanıyan, ilk defa İslam toplumunda felsefe diye bir bilgi ve düşünce türünün temsilcisi olmasından kaynaklanıyordu.
Kelam ilminin Mu’tezile elinde bağımsız bir ilim olarak şekillenmesi döneminde yaşamış olan Kindi’nin Basra’da bulunduğu sırada, mezhebin Basra kolundan büyük ölçüde yararlandığı ve diyalektik alanındaki ilk zihinsel disiplinini burada kazandığı düşünülmektedir (Kelâm ilmi, Allah’ın zât ve sıfatlarından, Peygamberlik ve onunla ilgili meselelerden, evrenin yaratılışıyla ilgili konulardan İslâmî hükümler çerçevesinde bahseden bilimdir. Bunu Felsefe bilimiyle karıştırmamak gerekir. Çünkü kelâm ilminde asıl kaynak İslâm’ın kesin ve açık hükümleri olmaktadır. Kelâm ilmine Tevhid, Akâid veya Fıkh-ı Ekber de denir).
Çeşitli çevrelerin baskı ve eleştirisine maruz kaldığı, Beni Musa diye tanınan ve dönemin büyük matematikçi ve astronomu olan Muhammed ve Ahmed adlı kardeşlerin düzenledikleri komplo sonucunda çok zengin olan özel kütüphanesine el konduğu, onların oyununu bozarak tekrar kütüphanesine kavuştuğu bilinmektedir. Filozof, Halife Mu’tasım-Billah’a takdim ettiği“Kitâb fi’l-felsefeti’l-ulâ” adlı eserinin giriş kısmında bazı çevrelerin baskısından yakınıp, “Zamanımızın düşünürü olarak tanındıkları halde gerçekten uzak olanların yanlış yorumlamalarından çekindiğimiz için karmaşık noktaları uzun uzadıya tahlil yerine kısa kesmek zorunda kaldık” dedikten sonra o çevreleri din ticareti yapmakla suçlar ve “Bir şeyin ticaretini yapan onu satar, sattığı ise artık kendisinin değildir” öncül önermesinden hareketle, “Kim din ticareti yaparsa onun dini yoktur” yargısına ulaşır ki, mantık bakımından olduğu kadar din ve ahlak açısından da doğrudur.
İslam toplumunda nakli ve akli ilimlerin sistemleştirildiği, yabancı milletlere ait bilim, düşünce ve kültür ürünlerinden Arapçaya yapılan tercümelerin Beyt ül-Hikme’de en verimli bir düzeye ulaştığı, kelam ve felsefe alanındaki spekülasyonların alabildiğine yoğunlaştığı, çeşitli din ve mezhepler arasındaki mücadelelerin kıyasıya devam ettiği 9. yüzyılda yaşayan Kindi, bu alanlardaki çalışma ve tartışmalara en üst düzeyde katılan ve uyguladığı yöntem, kullandığı terminolojiyle kelamdan felsefeye geçişi sağlayan ilk İslam filozofudur.
Kindi, ilimleri dini ve insani diye ikiye ayırır. Dini ilimlerin kaynağı vahiydir. Vahiy, istek ve iradeye gerek kalmadan, çaba harcamadan, mantık ve matematik yöntemlerine başvurmadan Allah’ın peygamberlerin temiz ruhlarını aydınlatmasıyla oluşan bilgidir. Duyu ve akıl gücüyle elde edilemeyen, insanların benzerini ortaya koyamadıkları vahiy bilgisi insan fıtratına uygun olduğundan akıl onu kabul etmek durumundadır. Matematik ise başlıca aritmetik, geometri, astronomi ve müzik şeklinde dört disiplini içermektedir.
Yöntem olarak genellikle mantık ve matematiği kullanan Kindi, her konuda insanı başarıya götüren bilimin matematik olduğunu ısrarla vurgular; felsefe öğrenimi için matematiği ön şart sayar. Kindi’ye göre matematik bilimlerini bilmeyen kimse, ömür boyu felsefe okursa da anlayamaz, sadece yazılanları tekrarlamış olur. Matematik bilgisinden yoksun olanların kendi eserlerinin özüne vakıf olamayacağını ifade eden Kindi’nin ortaya koyduğu esaslar daha sonra Farabi, İbn Sina, Safiyüddin Urmevi ve Abdülkadir Meragi için önemli hareket noktaları olmuştur.
Kindi felsefeyi akli, ruhi ve ahlaki etkinlikler alanında insanı disiplin altına alıp olgunlaştıran bir bilgi dalı olarak görmektedir.
Bilim tarihinde de Kindi’nin öncülüğü tartışılmaz. Tercümeler yoluyla Grek, Hint ve Fars bilim ve düşünce ürünlerini miras almıştır. İlahiyat ve edebiyat yanında teorik ve pratik bilgi dallarının hepsiyle ilgilenen, felsefeden tıbba, matematikten astronomiye, optikten meteorolojiye, psikolojiden ahlaka, kimyadan müziğe varıncaya kadar her alanda eser vererek sonraki nesillere zengin bir bilim ve felsefe literatürü armağan eden ansiklopedik bir filozoftur. O güne kadar Süryani bilgin ve mütercimler eliyle temsil edilen bilim ve felsefe Kindi’nin çalışmaları sayesinde el değiştirmiş, sayıları 277’yi bulan külliyatı yabancı kültürler karşısında İslam toplumu için önemli bir moral güç oluşturmuştur.
Kindi’nin optik (ilm ül-menazir) alanındaki çalışmaları da ayrı bir önem taşımaktadır. Işığın yayılma ve yansıması ile yakan, yanan aynalar ve bunların yapımını konu alan eserleriyle bu alanın ilki sayılmaktadır. Atmosferde meydana gelen olayları yorumlamak üzere ortaya koyduğu özgün sayılabilecek görüşleriyle meteoroloji bilimine önemli katkıda bulunmuştur.
Klasik kaynaklar ondan şu şekilde söz eder: “Kindi, eski bilimlerin tamamını kuşatan, çağının biricik bilgini, soylu bir Arap filozofudur. Bilimin derinliklerine dalan, akli ilimlerle şeriatı uzlaştıran ve birçok eseri olan bir matematikçidir”
KAYNAKLAR
- Al-Kindi: The Father Of Arab Philosophy. New York: The Rosen Publishing Group, Inc., 2006.
- Ya’kub b. İshak el-Kindi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002, 26. Cilt, s.41-59.